آیه 23 سوره تکویر

وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ «23»

وَ لَقَدْ رَآهُ‌: و هر آينه به تحقيق ديد پيغمبر، جبرئيل را بر صورت اصلى خود، بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ‌: به كناره آسمان كه آشكار است. يعنى مطلع آفتاب كه بلندترين موضع است.

رؤيت جبرئيل- حضرت پيغمبر به جبرئيل فرمود: مى‌خواهم تو را به همان صورت كه در آسمان هستى ببينم. جبرئيل گفت: يا رسول اللّه طاقت آن نخواهى داشت. حضرت فرمود: بارى به هر صورت كه هستى، خود را بمن نماى. گفت: در كجا خود را به تو نمايم؟ فرمود در ابطح. گفت: در آنجا نگنجم. فرمود: به منى. گفت: آنجا نيز تنگ است. فرمود: به عرفات. گفت آنجا هم نيز تنگ است، و اگر البته مى‌خواهى مرا ببينى، در كوه حرا خود را به تو نمايم. چون روز موعود رسيد، حضرت به كوه حرا برآمد و بنشست.

جبرئيل بيامد به جانب كوه عرفات، با صلابتى غريب و جثّه عجيب و صدائى كه از خشخشه و خلخله او همه روى زمين پوشيده شد و بال‌هاى خود از مشرق تا مغرب بگسترد. سرش به آسمان بود و پايش در زمين هفتم. حضرت كه آن صورت و هيئت را مشاهده فرمود، بيفتاد و بيهوش شد. جبرئيل بر آن صورت كه‌

جلد 14 - صفحه 77

نزد رسول مى‌آمد، متمثّل شد و نزد پيغمبر نشست و حضرت را در زير جناح خود گرفت تا به هوش آمد. گفت يا رسول اللّه تو را خلقت من عظيم آمد. اگر ميكائيل را ببينى چه حال خواهى داشت كه سر او از بدن من بزرگتر و دوش؟؟؟

عرش و پاى او در تحت ثرى و عرش عظيم بر دوش اوست. و با وجود؟؟؟؟؟

از ترس خدا چنين كوچك مى‌شود، مانند گنجشكى و عرش؟؟؟؟

بر پاست. «1»

فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ «15» الْجَوارِ الْكُنَّسِ «16» وَ اللَّيْلِ إِذا عَسْعَسَ «17» وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ «18» إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ «19»

ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ «20» مُطاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ «21» وَ ما صاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ «22» وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ «23» وَ ما هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ «24»

وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَيْطانٍ رَجِيمٍ «25» فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ «26» إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ لِلْعالَمِينَ «27» لِمَنْ شاءَ مِنْكُمْ أَنْ يَسْتَقِيمَ «28» وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ «29»

ترجمه‌

پس قسم نميخورم به پنج ستاره‌

كه سيّارات پوشيده شدگانند

و بشب وقتى كه رو كند بتاريكى‌

و بصبح وقتى كه بدمد

كه همانا آن سخن پيام آور مكرّمى است‌

كه داراى قوّت و نزد صاحب مقرّ سلطنت با منزلت است‌

فرمانروا است در آنجا داراى امانت است‌

و نيست معاشر و مصاحب شما ديوانه‌

و بتحقيق ديد او را در افق روشن‌

و نيست او در خبرهائى كه از غيب باو ميرسد امساك كننده‌

و نيست آن سخن شيطان رانده شده‌

پس كجا ميرويد

نيست آن مگر موجب تذكّر براى جهانيان‌

براى هر كه بخواهد از شما كه براستى و درستى ثابت باشد

و نميخواهيد مگر آنكه بخواهد خدا پروردگار جهانيان.

تفسير

خداوند متعال پس از ذكر اوضاع قيامت در آيات سابقه قسم ياد فرموده اگر كلمه لا زائده باشد كه معمول در كلام عرب است يا فرموده قسم نميخورم چون حاجت بقسم نيست يا نفى فرموده عقيده كفّار را بكلمه لا اوّلا و بعدا قسم ياد فرموده بستارگان رجوع كننده بمسير خودشان در افلاكشان چون خنّس بمعناى رواجع است و از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده كه آنها پنج ستاره سيّاره‌اند عطارد و زهره و مرّيخ و مشترى و زحل و در مجمع آنرا بستارگان كه در روز مخفى و در شب آشكارند تفسير نموده و فرموده خنّس و كنّس جمع خانس و كانس است و هر دو بمعناى مستور و مختفى است و مؤيّد معناى اوّل آنست كه موصوف شده بجوارى يعنى سيّارات كه جارى ميشوند در افلاكشان و نيز موصوف شده بكنّس‌

جلد 5 صفحه 352

كه بمعناى متواريات و پوشيده شدگان بنور آفتاب است و ظاهر آنست كه هر يك از آنها معناى مستقلّى است نه آنكه كنّس مؤكّد خنّس باشد و قمّى ره نقل فرموده كه مراد ستارگانند كه مخفى ميشوند در روز پس آشكار نميگردند و در بعضى از روايات معتبره بامام غائب عليه السّلام تأويل شده و فائده قسم ياد نمودن تأكيد است و اگر مراد قسم نميخورم باشد آن هم يك نوع تأكيد در كلام است و اين احتمالات در اين تركيب مكرر ذكر شده و نيز قسم ياد فرموده بشب وقتى كه اقبال نمايد بتاريكى يا ادبار نمايد بآن چون از لغات اضداد است و در روايات بهر دو معنى تفسير شده و بصبح وقتى كه بدمد و قمى نقل فرموده وقتى كه بر آيد و تعبير از آن به تنفّس براى اقبال روح و نسيم است اين قسمها براى آنست كه مردم دير باور قبول كنند كه قرآن قول جبرئيل مكرّم پيام آور خداوند است يعنى سخن آورنده كلام او است نزد پيغمبر خاتم و جبرئيل داراى قوّت و نزد صاحب تخت و سلطنت داراى مكانت و قرب و منزلت است و مطاع و فرمانفرما است در آن بارگاه نسبت بساير ملائكه و امين است در وحى الهى كه كم و زياد نميكند و روايت شده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بجبرئيل فرمود خداوند تو را بقوّت و امانت ستوده چگونه است آن عرض كرد امّا قوّتم آنست كه چهار شهر لوط را كه هر شهر چهار هزار مرد جنگى داشت غير از زنان و كودكان از بيخ و بن كندم و بالا بردم تا جائيكه صوت مرغها و سگهاى آنها را اهل آسمانها شنيدند پس واژگون نمودم آنها را و افكندم بر زمين و اما امانتم آنست كه تا كنون از حدود چيزيكه بمن سپرده شده تجاوز ننمودم و نيز روايت شده كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بعد از نزول و ما ارسلناك الّا رحمة للعالمين از جبرئيل پرسيد آيا از اين رحمت چيزى بتو واصل شده عرض كرد بلى من از عاقبت امر خود ترسان بودم تا وقتى كه خداوند مرا ببركت تو ستود بقول خود ذى قوّة عند ذى العرش مكين و قمّى ره از امام صادق عليه السّلام اين جمله را بجبرئيل تفسير نموده و مطاع ثمّ امين را بمطاع بودن پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نزد خدا و امين بودن او در قيامت و نيز اين قسمها براى آنست كه كفار مكّه تهمت نزنند كه مصاحب و معاشر و هادى آنها كه پيغمبر خدا است ديوانه يا مفتون بعشق على عليه السّلام است كه او را براى خود

جلد 5 صفحه 353

جانشين قرار داده چنانچه ظاهر از آيه و مستظهر از نقل قمّى ره است و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم جبرئيل را بصورت اصلى خود در وقت طلوع آفتاب يا در ساق عرش چنانچه مستفاد از بعضى روايات است مشاهده فرمود و آن حضرت كسى نيست كه مانند كفّار مكّه كه به پيغمبر تهمت زدند در خبرى كه از غيب بوحى الهى ميدهد تهمت بخدا زند چون بعضى بظنين بظاء مؤلّف قرائت نموده‌اند و بنا بر قرائت مشهوره مراد آنست كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كسى نيست كه در احكام و معارف الهيّه كه از عالم غيب باو ميرسد بخل نمايد و تعليم بافراد قابل ننمايد و در ابلاغ آن امساك فرمايد و كسى تصور نكند كه قرآن از قبيل كلام كاهنان است كه از شياطين تلقّى مينمودند و اخيرا آنها از مداخله در اخبار غيبيّه ممنوع شدند و بشهاب ثاقب از آسمان رانده گرديدند و قمّى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه خداوند بعلم غيب خود بر پيغمبرش بخل نميكند و سخن او از قبيل كلام كاهنان نيست كه شياطين با آنها بودند و بزبانشان تكلّم مينمودند و در خاتمه خداوند آنها را ملامت فرموده كه پس شما از در خانه محمد و آل او كجا ميرويد و از قرآن چه راهنمائى بهتر ميجوئيد نيست آن مگر موجب تذكّر و سعادت دنيا و آخرت براى جهانيان ولى كسى بآن متذكّر و سعادتمند ميشود از شما مردم كه بخواهد راه حقّ را بجويد و استقامت در آن نمايد و كسى طالب حقّ نميشود مگر آنكه خداوند خواسته باشد در ازل سعادت او را باختيار خودش چون مشيّت از آن حق است نه خلق و لطف و توفيق و تأييد مخصوص بذات اقدس او است و قمى ره قول خداوند فأين تذهبون را بفرار از ولايت امير المؤمنين عليه السّلام و ان هو الّا ذكر للعالمين را بكسانيكه اخذ ميثاق از آنها بر ولايت شده و لمن شاء منكم أن يستقيم را به استقامت در اطاعت آن حضرت و ائمه اطهار در حديث سابق تفسير فرموده است و از امام كاظم عليه السّلام و ما تشاءون الّا أن يشاء اللّه ربّ العالمين بقلوب ائمه اطهار تفسير شده كه مورد اراده و مشيّت الهيه است و چون خدا بخواهد چيزى را ميخواهند و ثواب قرائت اين سوره در سوره قبل گذشت.

جلد 5 صفحه 354

وَ لَقَد رَآه‌ُ بِالأُفُق‌ِ المُبِين‌ِ «23»

و ‌هر‌ آينه‌ بتحقيق‌ ديد ‌آن‌ صاحب‌ ‌شما‌ پيغمبر اكرم‌ ‌آن‌ ‌رسول‌ كريم‌ ‌را‌ ‌که‌ جبرئيل‌ امين‌ وحي‌ الهي‌ ‌است‌ بافق‌ روشن‌ واضح‌. مراد ممكن‌ ‌است‌ رؤيت‌ بچشم‌ سر ‌باشد‌ ‌که‌ جبرئيل‌ بيك‌ صورتي‌ شرفياب‌ خدمتش‌ ميشد بسا بصورت‌ اصليه‌ بسا بصورت‌ دحيه كلبي‌ ‌ يا ‌ بصورت‌ مختلف‌، و مراد ‌از‌ افق‌ مبين‌ نزد طليعه‌ فجر ‌باشد‌ ‌که‌ نور و روشنايي‌ ‌از‌ افق‌ ظاهر ميشود چنانچه‌ مفسرين‌ گفتند، و ممكن‌ ‌است‌ رؤيت‌ بچشم‌ قلب‌ ‌باشد‌ و افق‌ مبين‌ ذهن‌ سرشار نبي‌ (ص‌) ‌باشد‌ ‌که‌ مثل‌ آئينه‌ درخشان‌ ‌است‌ و ‌از‌ زير عرش‌ ‌تا‌ تخوم‌ زمين‌ شرق‌ و غرب‌ عالم‌ ‌را‌ مشاهده‌ ميكند، جبرئيل‌ ‌بر‌ قلب‌ مطهرش‌ نازل‌ ‌او‌ ‌را‌ ميبيند و وحي‌ الهي‌ ‌را‌ درك‌ ميكند، و دليل‌ ‌بر‌ ‌اينکه‌ معني‌ ‌آيه‌ شريفه‌: قُل‌ مَن‌ كان‌َ عَدُوًّا

جلد 18 - صفحه 14

لِجِبرِيل‌َ فَإِنَّه‌ُ نَزَّلَه‌ُ عَلي‌ قَلبِك‌َ بقره‌ ‌آيه‌ 79. و ‌آيه‌ شريفه‌: إِنَّه‌ُ لَتَنزِيل‌ُ رَب‌ِّ العالَمِين‌َ نَزَل‌َ بِه‌ِ الرُّوح‌ُ الأَمِين‌ُ عَلي‌ قَلبِك‌َ لِتَكُون‌َ مِن‌َ المُنذِرِين‌َ شعراء ‌آيه‌ 192 ‌الي‌ 194.

]

(آیه 23)- بعد برای تأکید ارتباط پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با جبرئیل امین می‌افزاید: «او (جبرئیل) را در افق روشن دیده است»! (و لقد رآه بالافق المبین).

منظور از «افق مبین» همان «افق اعلی» و افق آشکار کننده فرشتگان است که پیامبر جبرئیل را در آن مشاهده کرد.